No século que a ilustración francesa iniciou a longa senda de modernidade que cambiaría o mundo occidental a freguesía de San Miguel de Oia formaba
parte do Val do Fragoso, entidade territorial de carácter señorial anterior
a existencia dos concellos, creados polo estado liberal do XIX. Era unha
comunidade agrícola, revolucionada
naquel tempo pola chegada do millo, que en poucas décadas cubriu os
campos de cultivo co seu intenso verdor, obrigando a crear extensos sistemas de
regadío para aproveitar as pequenas pero regulares correntes de auga repartidas por toda a parroquia. A
abundancia deste cereal xenerou a necesidade de dispor de muiños con maior capacidade de moenda que os
tradicionais de man, iniciándose a construción dun importante numero deles ao longo do rego de Gontade, dando lugar a un conxunto hidráulico con gran
relevancia na vida cotián dos veciños durante os séculos posteriores. Xunto o
cultivo do millo tiñan importancia o trigo, o millo miudo e
o centeo, con eles, o liño, herbácea que daba nome a patroa da parroquia, a Virxe
dos Liñares.
A sociedade daquel tempo respondía as
características do Antigo Réxime na Galiza rural. Na cúspide, o clero
parroquial e a fidalguía rendataria das casas das Grades, Agrón e a Cerca, con
estirpes familiares como os Blanco de Losada, Baños ou Troncoso. Por debaixo, unha
exigua clase media máis ou menos
acomodada formada por escribáns, cregos, cirurxiáns-sangradores, antigos soldados
beneficiarios de rendas e uns poucos
agricultores podentes con carro, muiño e gando propio. Na parte baixa da pírámide
social situábase a grande maioría da veciñanza, labradores miserables con poucas terras, que criaban gando de outros, xornaleiros en ocupacións
diversas e os pobres de misericordia.
 |
| Romaría. Debuxo. Almanaque de Ferrol. 1910. |
Dende alomenos o século XII os veciños de San Miguel
de Oia veneraban a Virxe do Libramento,
tamén chamada Nosa Señora dos Liñares, que naquel tempo festexaban o oito de
setembro. O día de festa o torreiro ateigábase
de xente dende primeiras horas da maña, romeiros que viñan de lonxe, despois de
horas percorrendo camiños e carreiros; unicamente os máis podentes faciano en cabalo, os das poboacións da beiraría utilizaban
embarcacións mariñeiras a vela e remos. Repartíanse
polos arredores do torreiro onde realizaban o xantar e participaban dos
distintos momentos da festa, dende as tiradas de fogos que levantaban
espectación, a misa, a procesión, e despois desta, a “carreira e o baile da
fogaza”, acontecemento lúdico deportivo agardado durante todo o ano.
Arredor do torreiro repartíanse postos de rosquillas chegadas de Rivadavia e melindres
de Allariz, viño do Riveiro e do Condado,
xunto a exóticos melóns e sandías traídos da meseta polos amos
dos camiños, os arrieiros da Graña e
Terra de Montes. Produtos ofrecidos con potente
voz polos vendedores, sumando sonoridade a algarabía
xerada polas gaitas e tambores, que enchían
de melodías a romaría. Non podían faltar
para eses días os paxuriños da sorte e outras pequenas
atraccións traídas por titiriteiros e acrobatas errantes, con eles o domador de
monos e cobras exóticas que
despertaban enorme admiración e
temor entre os romeiros. Situado nun recuncho
do torreiro, onde o barullo era menor, exercía de cronista o cego, acompañado
da súa vella zanfona, cantaba os
truculentos episodios e crimes ocorridos na bisbarra, asistido por un farrapento lázaro que mostraba as ilustracións dos arrepiantes sucesos.
 |
| Cego. Debuxo. 1830. Biblioteca Nacional. |
Polos camiños
e carreiros que accedían o torreiro repartíanse
esmoleiros de todo tipo, mancos, coxos, cegos,
xorobados, incluso antigos leprosos. Escuálidos,
sucios e fanados, exercían o oficio de
conmover a caridade cristia da xente que
acudía a romaría. Toda esta paisaxe de mendicantes un tanto miserable contrastaba coa fermosura natural do entorno da capela dos Liñares coa beiramar
de Oia, a illa de Toralla, a rompente sempre
espumosa da Marosa, a boca da ría e a lagoa das Poulas, rodeada do intenso
verdor de amieiros e salgueiros.
Segundo se recolle en distintos documentos relativos á herdade denominada “cocho de Liñares”, sementeira de medio ferrado de trigo, situada a carón do torreiro, cada ano chegado o día da festa este predio debía pagar unha renda a capela consistente nunha fogaza de pan. Colocábase no altar, ó lado da imaxe da virxe, a quen estaba dedicada, para despois correla e bailala entre os veciños e romeiros, rematando coa puxa a beneficio da santa.
…y además dello en dicho día se hace traer al atrio de dicha hermita una hogaza de trigo cozido para que la luchen o bailen por qualesquiera personas que allí vinieren de romería...
A
tradición de “correr e bailar a
fogaza” na festa dos Liñares, tal e como
se recolle nun documento custodiado no Arquivo
Diocesano de Tui, mantívose ata
1793 cando o entonces abade de Oia, Alejo Rodríguez, descontento co
pouco edificante que resultaba a tradición e a escasa contribución
pecuniaria que supuña para as arcas da capela, iniciou un conxunto de
reclamacións coas que,
ademáis da bola de pan pedía un ferrado de trigo. Argumentaba
que:
…la hogaza suele traer malas consecuencias y por consiguiente ninguna utilidad ni conveniencia a la capilla y a sus vecinos…
Tras meses de litixio cos arrendadores do cocho de Liñares, o tribunal eclesiástico ditaminou o pagamento dunha pensión de oito reais, desaparecendo a obriga de entregar a fogaza e, supoñemos, perdéndose a celebración desta tradición.
Polo tanto, ata alomenos 1793, cada 8 de setembro, despois da misa maior, celebrábase no torreiro
dos Liñares a ancestral competición coñecida como a “carreira
da fogaza” que se completaba con un baile
onde os participantes tamén
disputaban unha bola de pan de trigo
de grandes dimensións.
Esta singular combinación atlético-folclórica celebrábase tamén noutras romarías do bispado de Tui, como Parada do Miñor, Santo Tome de Freixeiro, San Sebastián do
Porriño ou San Roque do Couto, onde acostumaba a formar
parte das celebracións do segundo día da
festa.
Nos Liñares, porén, celebrábase o día grande, o remate da procesión, coincidindo co momento de maior concorrencia de romeiros. Os mordomos despexaban un corredor de cento cincuenta pasos de largo a carón da capela, onde se realizaba a carreira. Os rapaces e mozos situábanse nas ramas dos carballos que rodeaban a ermida, o resto dos romeiros arrexuntábanse para ver de preto e animar os corredores. O ansiado espectáculo iniciábase cando o mordomo saía da capela, mostrando, mans en alto, a enorme bola de pan amasada con fariña de trigo, ovos e azucre, adornada con figuras de releve e decorada con azafrán; detrás, un gaiteiro acompañábao ao son dunha ribeirana. Realizaba dous ou tres paseos entre a multitude expectante. O mesmo mordomo, solemnemente e a viva voz, informaba os romeiros do inicio da carreira, e de que aquela fogaza de trigo sería o premio para o vencedor.
Os dous concursantes situábanse no lugar de saída, descalzos, en calzóns e
camisola, a espera da sinal de saída; executada por un mordomo axudado dunha vara sostida en posición horizontal. Consistía en dúas voces preventivas e a de saída, tocando
coa vara nas costas dos concursantes
que, saían correndo como unha exhalación entre os gritos, berros e silbidos dos
romeiros, durante os breves instantes que duraba a carreira. No extremo oposto do torreiro
situábase a meta, que podía ser un pau cravado
no chan con un trapo colgado, ou un mordomo con unha vara collida coas dúas
mans en posición horizontal. O corredor que primeiro tocara a vara era o gañador. Tres eran inicialmente as carreiras, tendo que gañar dúas para proclamarse vencedor. Acostumaba
a ocorrer que un terceiro participante desafiaba
o gañador, tendo este a obriga de competir co novo rival. Rematadas as carreiras, o mordomo entregaba a enorme bola de
pan ó vencedor e este, mostraba o público
ao longo do torreiro a vez que recibía os parabéns pola vitoria. Acompañabao un gaiteiro entre os aplausos e vitores da multitude, para rematar
co ofrecemento o mordomo da piña
ou coroa da fogaza.
Tanto as crónicas históricas e periodísticas
que describen esta celebración, como o documento que acredita a realización desta tradición nos
Liñares de Canido, mencionan a practica
de bailar a Fogaza, que complementaría o espectáculo da carreira. Consistía
nunha muiñeira moi animada e bailada soamente por homes. Os competidores saían
o centro dun circulo onde executaban
diferentes puntos e saltos sumamente
difíciles, nunha demostración de destreza e dominio da técnica deste baile,
dando voltas tan rápidas que asombraban os asistentes. Entre o público situábanse
os membros do xurado que escollían o vencedor da competición, obsequiando coa fogaza similar a do vencedor
da carreira.
 |
| Danza tradicional onde se mostra unha fogaza, festa de San Roque, Vigo. 1879. La Ilustración Gallega y Asturiana. |
Finalizada a carreira e o baile da fogaza, chegaba a hora do xantar, os de preto volvían as súas casas onde ese día degustaban o mellor viandas gardadas no salgadouro, os de fora facíano nos arredores do torreiro, protexidos pola sombra dos carballos e amieiros. Pola tarde iniciábase a marcha dos que viñeran de lonxe. Os que chegaran por mar baixaban a praia de Canido para izar as velas que os devolvería a cotidianidade.
 |
| Gaiteiro. Debuxo. Almanaque Gallego. 1910. |
Historiadores do século XIX atribuían unha orixe celta a esta competición, tanto no aspecto atlético como na utilización da bola de pan que vencellaban a “torta céltica”, outros, como Taboada Leal, asociábana coa ximnástica grega. Algunha crónica das primeiras décadas do XX describen a presenza dun gaiteiro dende días antes da carreira anunciando o acontecemento polas freguesías da contorna, acompañado dun mozo que exhibía a monumental fogaza de dez libras (arredor de 5 quilos). As mesmas fontes mencionan distintos tipos de fogaza, en forma de bola ou de rosca de pan doce feita con ovos, confeti e azucre, destacando a enorme bola polo seu cor vermello do azafran que a recubría. A descrición da carreira que cada ano se celebrada na finca da Pastora en Vigo, menciona a colocación da bandeira de meta cravada nun carballo en lugar da vara, igualmente menciona que en ocasións o vencedor ofrecía a fogaza o santo ou santa, ou xunto de mordomos, familiares e amigos merendabana nun dos postos da romeria acompañada do valorado viño do Condado ou do Ribeiro. A fogaza ou bola de pan de trigo era tamén o premio para moitos xogos, concursos e celebracións, caso de regeifas ou carreiras de sacos.
Bernardo Vázquez Acuña. Xullo 2021.
Fontes documentais :
Arquivo Diocesano de Tui. Fondos parroquia San Miguel de Oia.
Descripción histórico topográfica de la ciudad de Vigo. Taboada Leal. 1840.
Heraldo de Galicia(A Habana).20.09.1927.
Heraldo Gallego(semanario). 8.11.1876.
La temporada en Mondariz. 31.01.1909.
La Integridad. Diario católico. 10.09.1920.
Noticiero de Vigo. 6.09.1911.
El Pueblo Gallego. 28.07.1927- 15.08.1928.
Vida Gallega. Setembro. 1909.
