Canido no tempo do xeito e do caldeo

        O barrio de Canido é hoxe en día un espazo residencial, que coñeceu distintas formas habitacionais ao longo da historia determinados pola súa situación na beiraría e o aproveitamento dos recursos  mariños, testemuñados os mais antigos no castro da Illa de Toralla  e a Villa Romana da finca Mirambell (ver neste blog:  Patrimonio castrexo e romano da parroquia de Oia).

Descarga de sardiña para as conserveiras no peirao de Canido. Data estimada 1950.

Descoñecemos  a actividade económica deste barrio durante  a idade media e moderna,  a finais desta,  no século XVIII atopamos  determinadas denominacións na toponimia  que perduraron ata a actualidade, como Sobreira, Barxa de Oia, Xunqueiro,  Canido, Breña e Toralla, espazos adicados naquel tempo a usos agrarios como   o cultivo de millo, trigo e centeo. As fontes  arquivísticas non mencionan ningún tipo de uso habitacional nin artesanal, sendo os espazos habitados da parroquia de Oia máis próximos o mar  os barrios de Rozo,  Oia, Mide e Rochas. 

Polos datos que nos achega o Catastro de Ensenada(1752) a parroquia de Oia tiña naquel momento histórico unha escasa actividade mariñeira,  tan so se recolle a existencia de tres dornas adicadas a pesca. Eran os seus propietarios o veciño de Toucido Francisco Balverde que  explotaba  “a medias” unha dorna de dez quintales con Gerónimo Alvarez de Verdella,  unha segunda  dorna tamén explotada en aparcería da que era medio propietario o veciño do barrio da Poza, Francisco de San Román, e por último, a terceira con un único propietario  figura a nome  de  Pascual Balverde  do lugar de Aldea.

Praia de Canido antes da construción do actual porto. Vida Gallega. 1933.

Coa información de que dispoñemos  a día de hoxe, podemos establecer que  o despertar mariñeiro da parroquia de Oia e o nacemento do barrio de Canido viu dado da instalación dos salgadores cataláns na primeira metada do século XIX (ver neste blog: O Canido da Conserva: da salgadura a lata hermética) que semella  xenerou  unha actividade mariñeira para atender a demanda de peixe desta  industria. Os fomentadores-salgadores eran tamén armadores e foron os responsables do incremento da frota xeiteira para garantir o abastecemento de sardiña das súas factorías. A actividade da salgadura estivo, polo tanto, asociada as lanchas do xeito,  así chamadas pola utilización desta arte de pesca.

A finais do XIX chegan as rías as traíñas procedentes do Cantábrico e con elas a arte do cerco-xareta, con non poucas protestas dos mariñeiros do xeito. Levaban tripulacións de ata 24 homes  e multiplicaron o volumen de capturas, dando satisfación a demanda que xeneraban as nacentes industrias conserveiras.

Durante as primeiras décadas do  século XX, asistimos a novas transformacións no mundo da pesca  coa introdución de métodos    de extracción industriais facilitada pola  motorización das embarcacións,  primeiro a vapor e a partir dos anos vinte cos motores de explosión, que se desenvolveron da man da industria conserveira e do aumento do consumo urbano de peixe fresco, alentado pola mellora das comunicacións coa meseta por medio  do  ferrocarril.  Momento no que a Praia de  Canido  foi testemuña da   aparición dun novo tipo de embarcación, as motoras da sardiña, que conviviron coas  tradicionais gamelas e  lanchas do xeito.

Lanchas do xeito.

A arte do xeito era unha rede de deriva,  coa que se faenaba no entorno da boca da ría, colocandoa por diante do banco da sardiña e segundo fosen as correntes.  Largabase  todo o aparello  quedando amarrada a popa por un chicote. Como a sardiña navega entre augas, a rede do xeito  leva uns boureles que permiten situala a distinta profundidade.  Para saber a que brazas da superficie camiña a sardiña os mariñeiros observaban  as aves, sobre todos os mascatos(Sula bassana), que seguen co seu voo o devir dos bancos e lanzanse en picado a procura de peixe, segundo sexa a altura dende onde se deixan cair, tanto igual vai a sardiña entre augas. As lanchas do xeito realizaban  dous lances,  o asexo a primeira hora da noite a a alborada, antes da abrir o día, porque é cando os reflexos do sol na auga fan menos visible a rede,  de maneira que o peixe queda enganchado na malla cando intenta atravesala.  Despois dun tempo prudencial que podía ser unha ou duas horas, ou cando apreciaban que o aparello fundíase polo peso do peixe iniciábase a recollida da rede  pola popa da embarcación.

Debuxo. Elementos da  arte do xeito e esquema dunha largadura.

As lanchas do xeito  eran de maior tamaño cas gamelas e podían levar dous, tres ou máis homes a bordo, utilizaban vela e remos. O último xeiteiro  de Canido do que temos constancia  foi Francisco Piñeiro González. Nado en 1879 no barrio de Seara en  Moaña, mariñeiro dende neno, acostumaba a vender a sardiña as conserveiras de Canido, quedándose a durmir moitas ocasións  en  alboios que lle deixaban os vecinos de Oia, os que lle trocaba pan de millo  por sardiñas, ata que acordou instalarse a vivir  coa súa familia no barrio da Senra.  Casou con María Pombal coa que tivo oito  fillos, algún deles mariñeiro de prestixio como “Chuco”, coñecidos na parroquia co alcume de os  “Moaña”.

Debuxo. Lancha do xeito.

Pero a embarcación característica da pesca da sardiña na primeira metade do século XX foron as motoras,  que evolucionaron dende as tradicionais traíñas ás que se lle incorporou un motor mecánico ata barcos de maior embergadura e con cabina,  das que Canido contaba con unha flota de alomenos seis embarcacións adicados a este tipo de pesca, levaban tripulacións de 12-18 homes e utilizaban a arte do cerco-xareta, co que se rodea o banco de peixe mediante unha rápida manobra. Aparello utilizado polos barcos do caldeo,  denominación coa que se coñecia a pesca da sardiña durante o día, na que se utilizaba  como cebo a raba do bacalao importada de Noruega ou bragada de pescada salgada que se esparcía pola superficie mezclada con salvado de millo para atraer os bancos de sardiña, tarefa coñecida como engadar. 

Motoras e gamelas de Canido trasladando xente a illa de Toralla. Vida Gallega 1927.

Unha vez descuberto o banco de peixe os  mariñeiros saltan a gamela auxiliar situada xeralmente a popa e tomando un extremo  do aparello iban largando a rede  en forma circular hasta alcanzar  o outro extremo,  manobra que require certa rapidez para que o peixe quede cercado antes de fuxir. Unha vez completado  o cercado do peixe os mariñeiros tiran da xareta para pechar por abaixo,  en ocasións utilizábase a dinamita ou o carburo para evitar que o peixe fuxira.

Daniel Rodríguez Valverde, Lucho,   veciño do lugar do Bouzo de San Miguel de Oia, nado en 1925,   que aprendeu o oficio de mariñeiro nas motoras do caldeo de Canido para despois traballar en distintos caladoiros. Supervivente de dous naufraxios, describenos as tarefas propias do caldeo :

[…] o caldeo era de día,   comprabase antes a bragada da merluza e salabase, e despois con un cuchilo picabase mui  ben picadiña e ibase po mar, o barco e mais a chalana, a remolque ou a bordo. Cando se chegaba  o sitio donde mais ou menos lle parecía o patrón , si se miraba o peixe, porque o peixe aínda que non se mire fai como unha sombra no mar, si  fai bo tempo enton sube parriba  e anda abollado. Entonces cando se miraba eso, parabase, botabase a gamela o mar, chamabanlle a chalupa  ou  a chalana,  levabase  un saco de salvado do millo  e mais a bragada  ben picadiña. Entonses o mirar onde estaba a sardiña parabase,  un estaba engadando e o  outro,  o que estaba a remos  marcabache  mais ou menos onde esta o peixe.  Pero claro, o pèixe  o millor marchaba pa outro lado, entonces había que ir indo con él,  cando se miraba que o peixe estaba todo xunto  viña o barco, largaba a rede con unha bolla no extremo, unha vez cercado o peixe,  e o coller a bolla,! veña!, mete, aparello a bordo. Había unhas cordas por baixo que pasaban por unhas anillas(xareta) e  iban  cerrando e xa traías o peixe parriba.  Entonses despòis había uns ganapáns grandes e collias  o peixe  dali, e ! veña! pa bordo, porque antes todo era a man, non había maquinilla nin nada, todo había que meter a man.  Primeiramente metíase nas caixas que había poucas,  e despois  pa  uns compartimentos pa botar alí, e na popa tamén, o puente mais ou menos iba no medio,  no puente iba solo o que levaba o barco, non tiña cuberta nin nada, o resto ibamos metidos abaixo.  Chamabamoslle “o caldeo” […]o caldeo sempre foi dentro da ría,  desde cabo de mar hasta a ghoeira sempre se andaba por ahí […]

As motoras do caldeo faenaban  preferentemento a primeira hora da maña e  e a última hora do día que eran os momentos en que se realizaban as mellores capturas. Polo mediodía eran moitos os barcos doutros portos da ría que se achegaban  a praia de Canido, vendían as capturas da maña directamente  as fábricas, sen pasar pola lonxa e  fondeaban o barco,   quedando as  tripulacións a xantar nos bares da praia como o da familia Riera, e incluso  subían hasta as tabernas do Rozo como a de Plácido Dios ou a de  Pepe ”Bagullo” no  Cruceiro, creandose un peculiar ambente mariñeiro onde se mesturaban os tripulantes das motoras coas mozas  das conserveiras nos momentos que saían das fábricas para xantar ou descansar.  A media tarde as tripulacións das motoras  voltaban de novo para a boca da ría onde completaban a xornada para despois dirixirse a lonxa do porto de Vigo.

Debuxo. Dúas variantes do cerco de xareta.

Debuxo. Manobras  de cercar o peixe auxiliados dunha gamela  e cobrar o aparello do cerco.

Tanto os barcos do   caldeo como os da ardora tiñan a obriga de vender a  sardiña a lonxa do Berbés, desembarcaban unhas poucas de caixas, a modo de mostra para que  os compradores, os industriais conserveiros,  apreciaran a calidade das capturas,  a venda facíase por embarcación completa, aínda que en ocasións obrigabanos a deixar algunhas caixas para as peixeiras que abastecían o mercado local.  Unha vez realizada a subasta os barcos  estaban obrigados a levar a pesca  as fábricas.

 A partir de 1937 e  por petición dos industriais conserveiros  Floro González Sieiro e Guillermo Curvera Solleiro permitese aos  conserveiros de Canido comprar o peixe directamente aos barcos sin pasar pola lonxa do Berbés, comprometendose estes a cobrar aos patróns os arbritrios municipais  do dous e medio por cento que gravaban a pesca e ingresalo na depositaria municial. Esta práctica, autorizada en plena Guerra civil,  xa se facía con anterioridade, semella que de xeito ilegal. As motoras  aproveitaban a proximidade  coa boca da ría do porto de  Canido para vender directamente os conserveiros,  voltando  co barco baleiro para realizar novos lances. Ademais,  un dos conserveiros,  Floro González  dispuña dunha embarcación a motor coa que  saía ao encontro dos barcos acordando  cos patróns o prezo  do peixe, estes  aforraban o desprazamento hasta Vigo, vendían en Canido e seguían faenando, Eugenia Comesaña  Alonso, nada en 1920,  natural  de Priegue e veciña de Loureiro, Oia,  traballou  na fábrica de Puntapinos dende os once anos, recorda :

[…] neses barcos andaba o meu home, a pescar a sardiña ahí, que iban a mañan e viñan as doce,  marchaban ahí polas duas e viñan as cinco.  Entón había peixe,  pescaban das Cies paquí, mirabamalos nos desde as fábricas .- ahí os veñen[…].- que ese barco entra,  pois xa o mirabamos virar […]  e ven paca[…] ao millor traian catro ou cinco caixóns[…] xa viñan a fábrica a vender o peixe[…] traian aquel peixiño, !madre mia! […] porque na fábrica había unha lancha[…] con esa lancha iban ahí a boca, porque despois de estar en Vigo os barcos non lle querian vir paqui pola entrada que había, entón a lancha estaba xa no medio  do mar, ahí na boca, estaba con unha bandeira […]  en Vigo pagana a tanto, .-¿e vos como pagades?. -nos pagamola  a tanto, e se lle conviña enton xa entraba[…]

Unha vez no antigo  peirao de Canido, dotado tan so de unha pequena rampa, e sempre que a marea o permitise,  realizabase a descarga do peixe, facíase en caixóns, con  un tamaño estandarizado para toda a ría,  cunha capacidade de 0,55 metros cúbicos, colgado dun pau  o  simbalé que apoiado nos ombreiros de dous mariñeiros era levado ata a fábrica de conservas onde se depositaba nas mesas de salgado.

Mariñeiros cargando un caixón de sardiña colgado do simbalé.

Diariamente concentrabanse dende a maña  as peixeiras de Coruxo, Oia e parroquias lindeiras xunto a algún rapaz a espera da chegada dos barcos cargados de peixe para as fábricas,  aos que lle mercaban algunha patela, cubrían o peixe cun anaco de saco húmedo ou unha verza fresca e cargabana na cabeza para percorrer os barrios e lugares das parroquias ofrecendo esta  mercaduría. Os nenos recollían o peixe que caia dos caixóns  durante o transporte ou o que lle daban os mariñeiros. Leonides E. Vila Alborés veciña de Gontade, Oia onde naceu en 1919,  traballou dende os 11 anos nas conserveiras de Canido, recorda :

[…] daquela  vivía  muita xente  do peixiño, muita xente, cantas familias, estaban alí as pescantinas con aquelas patelas, a esperar os barcos,  paque lle deran un caixón de sardiña entre eu e ti, e iban a vendela polas parroquias.   Os rapaces iban cando chegaban  as motoras, cando viñan eses barcos grandes, e traían a cuarenta e a cincuenta cestas  de sardiña, entón  enchían aqueles  caixóns para levar pa fábrica, e os homes ao andar  pola rampa caíalle algunha  sardiña, como un iba arriba e outro abaixo sempre caía algunha  e os rapaces collíana, os rapasiños xa empesaban a traballar, e cando collían muitas,  pois  vendían algunha e tamén levaban pa casa […]

As motoras da sardiña eran propiedade de patróns e  armadores, veciños da parroquía residentes a mairoría en Canido, que formaban sociedades mercantis para a súa explotación,  Birollo, Lorecho,  Rosendo Durán, Basilio Durán González, Francisco Durán  Pérez,  Ricardo Iglesias Otero,  Enrique Durán,  Clemente, José Hermida.

Motoras no porto de Canido. Data estimada 1936.

As motoras do caldeo podían ser pequenas, sen cabina e con un máximo de vinte  tripulantes, as grandes,  con cabina  chegaban a levar 30-40 homes a bordo. Os mariñeiros das motoras da sardiña  eran asalariados que cobraban un xornal que podía oscilar entre 1,50 e 3,50  pesetas díarias ademáis de outras cantidades, as partillas, resultantes de partir co armador o beneficio libre de gastos, polo que nos anos trinta  un mariñeiro asalariado nas motoras da sardiña podía obter un salario de 4-8 pesetas diarias. 

Dende finais do século XIX coa introdución da arte do cerco iniciase a utilización de explosivos na pesca da sardiña, inicialmente ante a ausencia de medios mecánicos e a lentitude do proceso de pechar o banco co aparello utilizábase como xeito de adormecer o peixe e evitar a fuga deste, co paso do tempo converteuse nunha práctica  depredadora. Os pistóns podían ser  botellas de gaseosa cheas de carburo  ou    dinamita. Alvaro González  Costas veciño do barrio de Matoca en Oia e mariñeiro de mozo nas motoras da sardiña de Canido, recorda  un grave accidente polo uso da dinamita no que un mariñeiro perdeu unha man :

[…]no barco no que andaba antes de ir ao servicio militar  un mariñeiro perdeu unha man porque entonces daquela  empezaban a pescar con dinamita, porque a sardiña non se queda quieta, sempre  busca de salir, e ti vaslle cortando a salida. Levabamos un pirotécnico que era de San Andrés e se encargaba de levar a dinamita, porque andaban moi encima delo.  Esa noite non estaba o patrón de noite estaba o dueño do barco, entonces vas navegando mirando si hai filón de peixe, tratas de cortarlle a salida, de paralos,  a dinamita ten que levar unha pedra pa que explote abaixo. Serían as tres da maña e andabamos cerca das Illas Cies pola parte do norte, nunha zona conocida como os Viduios.  Entonces  cando tiña que tirar a dinamita, tiña unha mecha falsa, que non lle funcionou ben e explotoulle na man,  e volvemos pa terra.  Foron a buscar ao fillo de Don Floro o conserveiro,  chamado Julian, porque esa xente eran empresarios e tiñan roce entre uns e outros e foron xunto ao doctor Troncoso.  Levantarono da cama, e Troncoso dixo que había que cortar a man porque estaba albarada e se lle mandaban enseñala descubríase todo, así que,  lle cortaron a man[…]

As motoras de Canido ao rematar a xornada retiraban as redes do barco, e levabanas ao lombo dos mariñeiros ata a praia de Canido ou en carro ata a do Vao onde as extendían a secar. Antes da chegada do nailon  as redes elaborabanse con fibras pouco resistentes a podremia  como cáñamo ou algodón, polo que tiñan que ser cocidas en grandes caldeiras con determinados productos químicos e secadas o aire con regularidade. Os mariñeiros vestían   pesadas roupas de augas impregnadas con grasa de porco ou con aceite de  figado de bacalao para impermeabilizalas. Daniel Rodríguez Valverde, Lucho :

[…] entonses levabase o aparello con un carro o Vao, e no Vao botabamos a secar, tiradas alí […] e si tiña algo roto en algún sitio arreglabase, despois a tarde xa se desía,  a tal hora coller o aparello e metelo a bordo e despois xa salir o mar […]

Cargando redes para levar a secar.

As motoras da sardiña tamén faenaban pola noite,   a ardora,  en referencia a fosforescencia que producen os bancos de peixe na oscuridade. En lugar de  cebo utilizaban unha pedra,   o pandullo, para detectar os bancos de peixe,  tal e como nos describe  Daniel Rodríguez Valverde,  Lucho:

[…] cando nos ibamos a ardora de noite, había unha pedra ben redonda tiña así un rebaixe pa meterlle un cabo, chamabamoslle o pandullo. Entonses iba andando o barco pouco a pouco, non sabes, e de vez en cando collías aquel pandullo, !purrun! e tirabalo o mar, e si había peixe moviase e mirabase.  Entonses xa !veña!  prepara, listos, uns barcos levaban unha chalana outros no, largabase unha bolla de corcho e o aparello e fasíase o cerco e  collías a bolla outra ves, o ir tirando  fasía como un saco, daquela todo era a man[…]

O traballo  de pesca intensiva nas motoras da sardiña era penoso e moi perigoso, os barcos estaban pensados para  albergar aparellos de grandes dimensións e a pesca capturada,  pero non as persoas. Ademais,  a falla de  dispositivos mecánicos de  virada facía que  se precisaran de moitos brazos a bordo, realizando  o traballo nunhas condicións espartanas  onde eran frecuentes os accidentes   con consecuencias dramáticas.

O caldeo deixou de practicarse a mediados de século para impoñerse a ardora e as lanchas do xeito desapareceron  das praias e peiraos das rías  por non adaptarse a motorización.


Fontes orais: 
Alvaro González Costas. Rúa Lalín. Vigo.
Leonides E. Vila Alborés. Gontade. Oia.
Daniel Rodríguez Valverde. O Bouzo. Oia.
Eugenia Comesaña Alonso. Loureiro. Oia.
Julia Sanjuán Roman. Cruceiro. Oia.
Alejandro Piñeiro. Os Liñares. Oia.

Fontes arquivísticas:
Arquivo Histórico Provincial de Pontevedra. Catastro de Ensenada. 
Arquivo Concello de Vigo. 
Fontes documentais: 
As artes de pesca. Cuaderno do Museo do Pobo Galego. Santiago. 1980. 
A última lancha xeiteira. Museo Massó. Bueu. 2011.