As abellas no tempo de Tía Madalena do Cerqueiro

Ás abellas habitan o planeta dende fai polomenos 18 millóns de anos,  moito antes de que o home fixera  a  súa aparición, ocupaban  ocos  baleiros que lle ofrecía a natureza con pequenas entradas que as garnecían dos depredadores e aproveitaban a flora circundante.  O home ao longo do seu proceso evolutivo foi practicando a caza e a recolección do que espontáneamente lle ofrecía a natureza,  co coñecemento  do lume e do fume probablemente  aprendeu a recoller o mel e outros produtos como a cera e os propóleos.  Testemuña destes primeiros recolectores de mel aparecen nos gravados rupestres da cova dá Araña en Bicorp (Valencia) datadas no mesolítico, fai  aproximadamente uns dez mil anos, consideradas  testemuñas tardías desta actividade humana.

Debuxo, abella mestra, zángano e obreira

Parece claro que o aproveitamento alimenticio do mel é tan antiguo como  a presenza do home  sobre o planeta. Primeiramente como simple colleiteiro dos enxames salvaxes,  coa sedentarización e o inicio dá agricultura pasou a  reproducir o seu hábitat natural nos ocos dás árbores facendo as primeiras colmeas con madeiros baleiros, vasillas de barro ou cestas de palla,  iniciando a practica dá  apicultura, documentada xa en Exipto 2500 anos antes de cristo. Durante séculos o mel foi a principal achega de azucre ata a chegada dá remolacha, a cera o combustilble utilizado para a iluminación e diversos usos domésticos. 

Nas culturas de tradición helénica, latina e xermánica as abellas  personifican a alma. Para  Murguía,  na tradición popular galega a abella estaba estreitamente ligada as cerimonias fúnebres, representa a alma lixeira, alada como ela,  que abandoa a colmea na que fabrica a doce mel da vida. Segundo Porfirio, na antiguedade  creíase que a alma dos mortos descendía da lúa a terra en forma de abella, de onde derivaría a creenza popular de que ten cen anos de pena(purgatorio) o que mata unha abella.

                                O que  mata un abellón

                                ten cen anos de perdón

                               O que mata unha abella

                               ten cen anos de pena

No ámbito do coñecemento científico, habería que esperar ata o século XVI para coñecer a existencia da abella mestra  ou abella nai e a posta de ovos,   a partir de finais do século XVIII  inicianse os grandes descubrimentos sobre a bioloxía e comportamento das abellas que revolucionaron as formas de explotación. Francois Huber  aristócrata suizo deseña  a colmea libro en 1789 que permitiu a observación do interior da colonía, décadas máis tarde  o pastor protestante norteamericano Lorenzo Langstroth  descubre en 1851 o paso de abellas iniciando a utilización de cadros mobiles e  a apicultura con colmeas mobilistas. Que serían introducidas en Galicia da man de Benigno Ledo, o cura das abellas, párroco da parroquia de Argozón en Chantada Lugo, nas décadas de 1920-1930.

Benigno Ledo, o  cura das abellas. 1927.

Pero estes avances que  estaban a mudar  a  cría e manexo das abellas  non chegarían  a  apicultura que practicaban os nosos avós, que era a mesma que se había realizando dende os inicios da agricultura e a gandería, consistente  en manexos sinxelos como   recoller enxames  para multiplicar as colonias e castrar as colmeas para a extracción do mel e da cera. 

Anuncio de colmeas mobilistas. Pueblo Gallego.1929

Naquel tempo,  moitas  casas da parroquia  tiñan uns poucos de cortizos, a colmea tradicional galega e o utilizada en Oia e contorna, con forma cilíndrica segundo  o toro da árbore de onde fora extraído. Tamén podían ser cuadrangulares feitos con táboas clavadas.  Situabanse nun recuncho  do eido, onde se plantaban  herbas aromáticas como romeu, hortelan, herba abelleira,  orientadas o sur e abrigadas dos ventos fríos do norte, situadas  sobre unha pedra plana, a  soleira,  que lle servia de chan e as aillaba da humidade da terra, cubertos coa coroza,   feita con palla de centeo para protexelos da chuvia e do sol.

Colmear de cortizos.

Os cortizos podían facelos os propios abelleiros cando dispuñan dalgunha sobreira da que extraer a cortiza, pero maiormente comprabanos xa feitos nas feiras. A orientación  norte da parroquia de San Miguel de Oia  non é doada para a arbore da  sobreira (Quercus suber), moi esixente en calor, aínda que sempre houbo algún repartido polas tomadas mais soleadas e en algún eido. A cuberta da sobreira,  cortiza,  extraíase  o comezo do  verán, por San Xoan coa mán, momento en que se desprende da árbore con máis facilidade.  Utilizabanse dúas estacas  afiadas na punta, dabase un corte cunhha machada arredor da base da árbore e outro pola parte alta,  e facíase un corte recto darriba para abaixo. Coas estacas iase despegando a cortiza do madeiro, sen ferir este para que rexenerara nunha nova cuberta, amodo e con coidado,  sacando toda a peza, despois deixábase secar. Durante o inverno faciase o cortizo, que tiña o diámetro da arbore de onde se sacara a cortiza, colocabanselle as crucetas, feitas con pau de sanguiño (Rhamnus frangula) para facilitarlle as abellas a construción dos favos de cera  e pechabase pola parte superior coa tapa, tamén de  cortiza.

Extracción da cortiza, facendo o corte polo pe da sobreira.

Extracción da cortiza. Facendo o corte o alto.

Cortiza

Na cultura tradicional galega as persoas que cultivaban abellas coñeciaselles como abelleiros. No lugar do Cerqueiro do barrio de Gontade  naceu en 1888, Magdalena Alvarez Rouco, coñecida  como a maioría dos maiores deste barrio co alcume afectivo-familiar de  Tía Madalena. Coidaba dun pequeño colmear formado por máis dunha  ducia  de cortizos, arrimados a casa  e orientados o mediodía. 

Debuxo. Apicultor manexando colmeas.

Cada  ano durante a  primavera saen  a voar  os enxames,  polo que, todas as mañas de sol e calor  Tía Madalena vixiaba ás abellas,  e  si facían barba na entrada do cortizo aquel día o  enxame voaba. Permanecía alerta ata que polo mediodía as abellas enxameadoras  coa  mestra vella botaban a voar,  normalmente pousaban nalgunha árbore ou cepa de viña no mesmo eido, pero en ocasións aquela inmensa nube de abellas voaba lonxe da casa, entón Tía Madalena,  facia soar un legón golpeando con unha pedra ou outro obxeto metálico mentres seguía o voo do enxame e cantaba:  pousa mestra pousa, pousa mestra pousa, pousa en calquera cousa, ata que a mestra  pousaba e con ela  o enxame, faciao nunha viña ou  nunha arbore dun eido veciño. Este ritual  realizado por Tía Madalena ten o seu orixe no dereito romano do que beben numerosos usos e costumes da nosa cultura tradicional,  no que as abellas teñen a consideración de  ben do aire. Unha vez que un enxame sae do cortizo e inicia o voo pertenece a  quen o persegue e so cando se abandona a persecución as abellas recobran a sua natureza xurídica de ben do aire, pudendo a partir dese momento  apropiarse del o primeiro que as atope.  Os veciños tiñan  a obriga de deixar pasar  polos seus eidos e campos o dono do enxame durante a persecución, pois as abellas non entenden de lindes nin de propiedades.  O comportamento de facer ruido con materiais metálicos como legóns, tal e como facía Tía Madalena era unha maneira de  acreditar a propiedade do enxame e que se estaba realizando a persecución,  evitando que outra persoa se apropiase deste. Co tempo esta práctica converteuse nun rito esquecendose a súa natureza xurídica.

Debuxo. Enxame.

Tra-la persecución do enxame Tía Madalena entraba no eido onde pousara  e cubría as abellas con unha saba branca. A tardiña do mesmo día  preparaba o cortizo onde ia a gardar o enxame, tapaba con bosta  os buratos das xuntas e da tapa do cortizo e  embadurnabao por dentro con unha mixtura de   mel e viño para facelo máis atractivo  as abellas; noutras parroquias da contorna como Coruxo, o cortizo sumerxiano en auga  e frotabano con herba sidreira tamén chamada herba abelleira (Melissa Oficcinalis). 

Colocabao debaixo do enxame, daballe un golpe seco  a póla ou vide na que pousara o enxame,  caindo as abellas  dentro do cortizo, levábao  axiña para o colmear. E así ata que outro día soleado de abril ou maio   en que outro enxame botara a voar.

Cortizo

Pola menguante  de setembro Tía Madalena  castraba as  cortizos, non utilizaba ningun tipo de protección contra as picaduras, tan só apretaba a pañoleta arredor da cara e facía fume con bosta seca  entre dúas tellas para  amansar as abellas. Abría a tapa do cortizo, e con coidado e amodiño, que e como ela trataba as abellas,  afumaba  e   iba cortando os favos de mel ata chegar a cruceta superior,  botandos nunha tarteira, así un cortizo tras outro.  Despois,   xa na cociña ou na bodega, exprimía os favos  coa man  facendo bolos de cera para extraer o mel, recibindo sempre algunha que outra picadura das abellas que quedaban atrapadas  entre os favos.  Para aliviar as picaduras Tía Madalena  utilizaba unha moeda de cobre que colocaba presionando  enriba do lugar afectado  ou fregabao con allo.

Debuxo. Cortizo.

Aquel mel recollido na menguante de setembro   era de cor  escuro, casi negro, porque as abellas pecoreaban nas grandes extensións de carrasco (Erica Umbellata) do monte comunal, sin repoblar  por aqueles anos. Consumíase na casa como mediciña para muitas doenzas,  levabase a vender as feiras ou  a festa de San Cosme  e San Damián  en Baiona, cada 26 de setembro,  onde os abelleiros da bisbarra situabanse coas suas tarteiras cheas de mel arredor da igrexa de Santa Liberata ofrecendo as súas colleitas.  Tamén se utilizaba  para agasallar e ter de man as persoas influentes da época, o cura, o médico, o mestre ou para enviar os familiares emigrados en America, nestes casos encargabase os envases o  follalateiro,  o máis próximo era o Callajo de Coruxo. Cando un veciño necesitaba mel para un remedio  dabaselle o que fixera falla e non se cobraba.

Abelleiro vendendo mel na festa de San Cosme. Baiona.

Outros veciños tiñan únicamente uns poucos de  cortizos para o consumo familiar,  a estes castraballos o cereiro, que xeralmente era o mesmo capador dos porcos. Viñan de lonxe, das comarcas da Paradanta ou de Terra de Montes, facendo soar o peculiar silbato que os identificaba.  Castraban os cortizos e a cambio levaban os favos de cera; tamén lla compraban os abelleiros que realizaban eles mesmos a castra  como Tía Madalena e voltaban para as súas aldeas onde  dispuñan de lagares para transformar os favos en  cera coa que elaborar   candeas ou exvotos.

Magdalena Alvarez Rouco.

Magdalena Álvarez Rouco, a última abelleira de Oia,  era filla de Rosa Rouco e José Álvarez, casou con Hipólito Valverde tamén veciño do lugar do Cerqueiro no barrio de Gontade,  quen de mozo emigrou a Bos Aires onde  traballou  durante anos como panadeiro,  regresando nos primeiros anos do século con uns aforros que lle permitiron construir unha casa no eido das Laxes tamén no Cerqueiro e mercar campos, viñas e tomadas.

Madalena e Hipólito foron o resto da súa vida labradores, xente de campo   adicados a producir millo, patacas, centeo, trigo, e sobre todo viño, vendendo os excedentes e criando bois e outros animais. Foron a última xeneración de labregos parcelarios que practicaron a agricultura  baseada no  autoconsumo, na que tiña unha gran importancia as capacidades e  habilidades do propio labrego, Hipólito do Cerqueiro era zapateiro, carpinteiro, panadeiro, puña inxeccións, quitaba móas, o tempo que salgaba ou afumaba   xurelos e sardiñas, secaba pulpo ou castañas e  elaboraba na casa sardiñas en lata para levar a mesa durante o inverno. Formaron parte daquela xeneración de homes e mulleres que  a finais do século XIX e  inicios do  XX  sairon das súas aldeas e parroquias para atravesar o Atlántico e facer fortuna nas grandes metrópolis americanas, regresando a súa terra onde incorporaron o facer tradicional novos valores, costumes e saberes aprendidos na emigración. Gustaban de reunirse a recordar o tempo que viviron como americanos. Para eles estaba máis lonxe Madrid  ou Barcelona que Bos Aires ou Montevideo, das que coñecían polo miudo barrios e rúas onde habían vivido e traballado. Xeneración que iniciaron a  modernizaron da agricultura tradicional   asociandose para defender os intereses  do pequeno campesiñado  propietario mediante o agrarismo, do que foi un dos seus principais logros a abolición dos foros en 1926, o último residuo do feudalismo. Movemento que atoparía  o seu drástico final, como tantas outras cousas,  na guerra civil. 

Tía Madalena  tamén era unha muller polifacética, o mesmo manexaba un carro con unha xunta de bois cargado de batume, recollía un enxame, facía unha cesta de bimbios  ou atendía a pota da  augardente  cando o augardenteiro botaba un sono ou relaxabase máis da conta xogando as cartas. Dúas eran as suas devocións, a igrexa e as cartas,  como a maioría dos veciños de Oia naqueles anos  para Tía Madalena o mellor  divertimento era unha tarde de  brisca, tute ou escoba rodeada de   veciños e familiares.  Morreu os 94 anos en 1981.

___________________
Fontes orais : 

Amparo Acuña Valverde. Tarrio. Coruxo. Vigo
Carmen Valverde Lorenzo. Coruxo. Vigo.