Modesto García Nóvoa, o médico republicano desterrado en Oia

 

    A parroquia de San Miguel de Oia foi o lugar escollido por algúns persoeiros sobranceiros para establecerse ou desenvolver algunha actividade profesional. Dende Tomás Mirambell a finais do século XIX ou Martín Echegaray a inicios do XX, sucedéronse diferentes casos, na década dos vinte, co arquitecto-galeguista Manolo Gómez Román e o mestre, renovador da plástica galega, Manuel Torres. O drama da guerra do 36 e a lousa da ditadura trouxeron outro perfil de “ilustres” que buscaban pasar desapercibidos pola súa condición de desafectos, caso do médico obxecto deste artigo, Modesto García Nóvoa, e o pastor protestante de Valladolid e mestre, Manuel Borobia. En Canido tiña a súa segunda residencia por aqueles anos a que foi primeira muller médica e xinecóloga de Galicia, a galeguista Olimpia Valencia. Na década dos setenta, nun contexto diferente, estableceuse aquí outro loitador polas liberdades, o aviador lugués e heroe da revolución de Asturias, Antonio Nieves. Todos eles, movidos por diferentes motivacións e circunstancias, enriqueceron o microcosmos económico, social e cultural da nosa parroquia. Dende aquí este sinxelo tributo de lembranza e admiración.

 

    Modesto García Nóvoa, coñecido en Oia como “Don Modesto” ou “O médico das Grades”, era fillo da emigración, nado en Chabas de Santa Fe, Arxentina, en 1896, de pais oriúndos de Gomesende, Ourense. Estudou medicina en Valladolid, obtivo o doutoramento en 1923 e ingresou ao pouco no Corpo de Inspectores Municipais. Especializouse en doenzas do pulmón, corazón e medicina interna. Deu os primeiros pasos en clínicas de Valladolid capital e Madrid e conseguiu despois a praza de Médico de Asistencia Pública Domiciliaria na localidade valisoletana de San Miguel del Arroyo.

Carné do Colexio Oficial de Médicos de Valladolid. 1925.
Documento cedido pola familia García.

    Afiliado a Izquierda Republicana, foi un home que viviu con ilusión o lustro democrático saído do 14 de abril de 1931, apoiando os cambios que supuxo o novo réxime e xerando a conseguinte inimizade dos caciques locais, que vían ameazados os privilexios de sempre. Co golpe de estado de 1936 detivérono, polo que pasou máis dun ano como preso gobernativo no Campo de Concentración de las Cocheras de Tranvías de Valladolid, onde coincidiu con Manuel Borobia, futuro sogro e veciño na posguerra en San Miguel de Oia, e con Leopoldo García Ortega, membro das Xuventudes Libertarias, a quen don Modesto atendeu dunha parálise facial polos malos tratos recibidos, o que lle custaría un severo e humillante castigo, ao ser obrigado a saudar coa man en alto durante unha longa noite sen baixar o brazo, como represalia por incumprir a prohibición de atender os presos, cousa que non deixou de facer en ningún momento durante o tempo que permaneceu recluído nas cocheiras.

Modesto García, Petra Parada, os fillos Pepe e Tomás e o can Pinto. 

San Miguel del Arroyo. Valladolid. 1929. 

Foto cedida pola familia García.

    Na súa ausencia, a maquinaria do espolio e da rapina actuou sobre os seus bens; primeiro foi o coche, un Buick, que aparece na foto familiar, requisado pola columna Serrador, formada por falanxistas de Valladolid e membros do exército sublevado. Tamén se apropiaron dunha granxa avícola, e incluso dos móbeis da casa e do instrumental da consulta, amais de expulsalo do Colexio Médico e de desposuílo da súa praza en San Miguel del Arroyo. As dificultades da familia, mentres estivo preso, chegaron a tal extremo, que foi a empregada da casa, Flora, quen se fixo cargo dos nenos, levándoos a vivir cos seus a Tordesillas, facéndoos pasar por fillos propios e evitando que os ingresasen nun hospicio.

    Ao pouco de saír da cadea, falece a súa muller, Petra Parada, a consecuencia dunha doenza cardíaca agravada pola cruel situación que estaba vivindo, chegando a ser covardemente agredida e pateada na estación do tren de Valladolid por un falanxista. 

    Desterrado e con tres fillos, elixiu San Miguel de Oia por quedar Ourense dentro do raio de prohibición de 400 quilómetros establecidos na orde gobernativa. Mercou parte da casa das Grades, edificio histórico pertencente á familia fidalga dos Blanco Losada dende o séc. XVIII. En novembro de 1937 abriu consulta no número  67 do Paseo de Alfonso XIII, e despois trasladaríase á rúa Carral, onde se celebraban reunións con membros da resistencia antifranquista interior baixo a aparencia de pasar consulta médica. Modesto García era un home vixiado polos seus antecedentes e non foron poucas as ocasións en que foi detido baixo calquera pretexto. Abría os domingos pola mañá para prestar asistencia sanitaria gratuíta aos pobres de Vigo e contorna.

Modesto García Nóvoa, con familiares e amigos na costa de Oia. 

Primeiro pola dereita.  Data estimada:  1940.

Foto cedida pola familia García.

    Naqueles escuros anos corenta, o seu antigo compañeiro de cadea, Leopoldo García Ortega, estableceuse en Vigo para traballar. Un día, baixando a rúa Carral, atopouse co cartel que anunciaba a consulta do médico das Grades. Modesto García púxoo en contacto coa feble resistencia viguesa daquel tempo.

    Casou en segundas nupcias con Juanita Borobia Mayorga, mestra nacional depurada e filla do mencionado pastor protestante de Valladolid, natural de Zaragoza,   Manuel Borobia, casado coa tamén mestra Carmen Mayorga, que deixaron unha profunda pegada na memoria colectiva da parroquia de Oia pola calidade da súa actividade docente. En 1941 os Borobia e Modesto García crearon unha sociedade mercantil e adquiriron un pequeno barco de pesca, o “Popeye”, que tiña base no porto de Canido.

Anuncio de prensa.

El Pueblo Gallego. 23.11.1937, páx. 3.

    Formou parte dunha rede de apoio a presos, familias destes e fuxidos, que denominaban Socorro Rojo, en alusión á organización internacional creada a partir da III Internacional. Contou coa axuda doutros colegas, como Darío Álvarez e Olimpia Valencia. Na casa das Grades, a poucos metros do cuartel da Garda Civil de Canido, atoparon acubillo e tratamento médico moitos antifranquistas, entre eles o fuxido de Oia Javier Costas Comesaña “Ligero”, que permaneceu agochado ata 1948. Mediante rifas, os membros do Socorro Rojo recadaban fondos para estes fins. Era, así mesmo, membro da Unión de Intelectuales Libres(UIL), organización desmantelada pola policía en 1947, polo que foi detido e encarcerado durante doce días, ao cabo dos cales quedou en liberdade, ao non se poder demostrar a súa participación. Por esas datas, o cabo da Garda Civil do cuartel de Canido arreoulle unha labazada en plena estación pola cal agregou: “Tú ya sabes por lo que es”.

    Nunha ocasión, do tranvía de Baiona baixou un descoñecido que preguntou a uns nenos onde quedaba a casa de don Modesto, e casualmente un deles era o seu propio fillo. Aquel home era un antigo garda de asalto, que acababa de saír do Campo de Concentración de Camposancos, e que pasou a noite na casa das Grades. Coma el, deberon de ser moitos os represaliados que sabían onde poder atopar axuda, un prato de comida ou consulta médica de balde, bens moi escasos nun tempo de fame extrema e de miseria entre as clases populares, e máis aínda entre os perdedores da guerra, excluídos das prebendas do réxime.

Retrato. 1954. Álbum de la sociedad viguesa. 

Editorial Herrero Montero. Vigo.

    Mantiña estreito contacto co anarcosindicalista Dalmacio Bragado, quen fora dirixente do Sindicato de Boteros e membro sempre activo da resistencia interior. Resultado desta colaboración debeu de ser o paso pola casa das Grades dos anarquistas Francisco Granados e Joaquín Delgado, os “Sacco e Vanzetti españois”, acabados de chegar de Francia, pero que, meses máis tarde, serían detidos en Madrid e condenados a morrer executados co garrote vil, cando corría o ano 1963, e xa era ministro Manuel Fraga Iribarne. Cos anos demostraríase que non cometeran os atentados polos que foron condenados.

    En decembro de 1956, despois dun longo proceso legal, Modesto García Nóvoa conseguiu recuperar o posto de Médico de Asistencia Pública Domiciliaria e obtivo no correspondente concurso praza en Baiona. Aínda que chegaba tarde, significou certa reparación da súa honra profesional.

    Morreu en 1978, en Vigo, onde chegou a ser un médico moi coñecido e recoñecido.

 

Fontes:

- Datos biográficos achegados por: Xulio García Bilbao. Periodista e neto de Modesto García Nóvoa.

- Un médico perseguido: Modesto García Nóvoa. Orosia Castán. Verdad y Justicia. Valladolid. 2013. www.represionfranquistavalladolid org.

- Álbum de la sociedad viguesa. Editorial Herrero Montero. 1954. Vigo.

Xornal  El Pueblo Gallego. 23.11.1937 e  10.06.1958.

Xornal  La Noche. 17.12.1956.

A Fogaza dos Liñares, unha ancestral carreira e danza desaparecida no século XVIII.

 

No século que a ilustración francesa iniciou a longa senda de modernidade que cambiaría o mundo occidental  a freguesía de San Miguel de Oia formaba parte do Val do Fragoso, entidade territorial de carácter señorial anterior a existencia dos concellos, creados polo estado liberal do XIX. Era unha comunidade agrícola, revolucionada naquel tempo pola chegada do millo, que en poucas décadas  cubriu os campos de cultivo co seu intenso verdor, obrigando a crear extensos sistemas de regadío para aproveitar as pequenas pero regulares correntes de  auga repartidas por toda a parroquia. A abundancia deste cereal xenerou a necesidade de dispor de  muiños con maior capacidade de moenda que os tradicionais de man, iniciándose a construción dun importante numero deles ao longo do  rego de Gontade,  dando lugar a un conxunto hidráulico con gran relevancia na vida cotián dos veciños durante os séculos posteriores. Xunto o cultivo do millo tiñan importancia  o trigo, o millo miudo e o centeo, con eles, o liño, herbácea  que daba nome a patroa da parroquia, a Virxe dos Liñares.

A sociedade daquel tempo respondía as características do Antigo Réxime na Galiza rural. Na cúspide, o clero parroquial e a fidalguía rendataria das casas das Grades, Agrón e a Cerca, con estirpes familiares como os Blanco de Losada, Baños ou Troncoso. Por debaixo, unha exigua  clase media máis ou menos acomodada formada por  escribáns, cregos, cirurxiáns-sangradores, antigos soldados beneficiarios de rendas  e uns poucos agricultores podentes con carro, muiño e gando propio. Na parte baixa da pírámide social situábase a grande maioría da veciñanza, labradores  miserables con poucas terras,  que  criaban  gando de outros, xornaleiros en ocupacións diversas  e os pobres de misericordia.

Romaría. Debuxo. Almanaque de Ferrol. 1910.

        Dende alomenos o século XII os veciños de San Miguel de Oia  veneraban a Virxe do Libramento, tamén chamada Nosa Señora dos Liñares, que naquel tempo festexaban o  oito de setembro. O día de  festa o torreiro ateigábase de xente dende primeiras horas da maña, romeiros que viñan de lonxe, despois de horas percorrendo camiños e carreiros; unicamente os máis podentes faciano en cabalo, os das poboacións da beiraría utilizaban  embarcacións mariñeiras a vela e remos. Repartíanse polos arredores do torreiro onde realizaban o xantar e participaban dos distintos momentos da festa, dende as tiradas de fogos que levantaban espectación, a misa,  a procesión,  e despois desta, a “carreira e o baile da fogaza”, acontecemento lúdico deportivo agardado durante todo o ano.

Arredor do torreiro repartíanse postos de    rosquillas chegadas de Rivadavia e melindres de Allariz, viño do Riveiro e do Condado,  xunto a  exóticos  melóns e sandías traídos da meseta polos amos dos camiños, os  arrieiros da Graña e Terra de Montes. Produtos ofrecidos  con potente  voz polos vendedores,  sumando sonoridade  a  algarabía xerada  polas gaitas e  tambores, que enchían de melodías a romaría.  Non podían faltar  para eses días os paxuriños da sorte e outras pequenas atraccións traídas por titiriteiros e acrobatas errantes, con eles o domador de  monos e cobras exóticas  que  despertaban enorme admiración  e temor entre os romeiros. Situado  nun recuncho do torreiro, onde o barullo era menor, exercía de cronista o cego, acompañado da  súa vella zanfona, cantaba os truculentos episodios e crimes ocorridos na bisbarra,  asistido por  un farrapento lázaro que mostraba as  ilustracións dos arrepiantes sucesos.

Cego. Debuxo.  1830. Biblioteca Nacional.

Polos camiños e carreiros  que accedían o torreiro repartíanse esmoleiros de todo tipo,  mancos, coxos, cegos, xorobados, incluso antigos leprosos. Escuálidos, sucios e fanados, exercían o oficio de conmover a caridade cristia  da xente que acudía a romaría. Toda esta paisaxe de mendicantes un tanto miserable   contrastaba coa  fermosura natural  do entorno da capela dos Liñares coa beiramar de Oia, a illa de Toralla,  a rompente sempre espumosa da Marosa, a boca da ría e a lagoa das Poulas, rodeada do intenso verdor de amieiros e salgueiros.

Segundo se recolle  en distintos documentos relativos á herdade denominada “cocho de Liñares”, sementeira de medio ferrado de trigo, situada a carón do torreiro,  cada ano chegado o día da festa este predio debía pagar unha renda a  capela consistente nunha fogaza de pan. Colocábase no altar, ó lado da imaxe da virxe, a quen estaba dedicada,   para despois   correla e bailala entre os veciños e romeiros,  rematando coa puxa  a beneficio da santa.

…y  además dello en dicho día se hace traer al atrio de dicha  hermita una hogaza de trigo cozido para  que la luchen o bailen por qualesquiera personas que allí vinieren de romería...

A tradición  de  “correr e bailar a fogaza” na festa dos Liñares, tal  e como se recolle nun documento custodiado no Arquivo  Diocesano de Tui,  mantívose ata 1793 cando o entonces abade de Oia, Alejo Rodríguez,   descontento co pouco edificante que resultaba  a tradición e a escasa contribución pecuniaria que supuña  para as arcas da capela, iniciou un conxunto de reclamacións coas que,  ademáis da bola de pan  pedía  un ferrado de trigo.  Argumentaba  que: 

 

…la hogaza suele traer malas consecuencias y por consiguiente ninguna utilidad ni conveniencia a la capilla y a sus vecinos…

 Tras meses de litixio cos arrendadores  do cocho de Liñares, o tribunal eclesiástico ditaminou o pagamento dunha pensión de oito reais, desaparecendo a obriga de entregar a fogaza e, supoñemos,  perdéndose a  celebración desta tradición.

Polo tanto, ata alomenos 1793, cada  8 de setembro, despois da misa maior, celebrábase no torreiro dos Liñares  a ancestral competición  coñecida como a   “carreira da fogaza” que se completaba con un  baile  onde os participantes tamén disputaban  unha bola de pan de trigo de  grandes dimensións.

Esta singular  combinación atlético-folclórica  celebrábase tamén noutras romarías  do bispado de Tui,  como  Parada do Miñor,  Santo Tome de Freixeiro, San Sebastián do Porriño ou San Roque do Couto,  onde acostumaba a formar parte  das celebracións do segundo día da festa.

Nos Liñares, porén,  celebrábase o día grande,  o remate da procesión, coincidindo co momento de maior concorrencia de romeiros.   Os mordomos despexaban un corredor de cento cincuenta pasos  de largo a carón da capela, onde se  realizaba a carreira. Os rapaces e mozos situábanse nas  ramas dos carballos que rodeaban a ermida,  o resto dos romeiros arrexuntábanse para ver de preto e animar os corredores. O ansiado espectáculo iniciábase  cando o mordomo saía  da capela, mostrando, mans en alto, a  enorme bola de pan amasada con fariña de trigo, ovos e azucre, adornada con figuras de releve e decorada con azafrán; detrás, un gaiteiro acompañábao  ao son  dunha ribeirana. Realizaba dous ou tres paseos entre a multitude expectante.  O mesmo mordomo, solemnemente e  a viva voz,  informaba  os romeiros do inicio da carreira, e  de que aquela fogaza de trigo sería o premio para o vencedor. 

Os dous concursantes  situábanse  no lugar de saída, descalzos, en calzóns e camisola, a espera  da sinal de saída; executada por  un   mordomo axudado dunha vara  sostida en posición horizontal. Consistía  en dúas voces preventivas e a de saída, tocando coa vara nas costas   dos concursantes que, saían correndo como unha exhalación  entre os gritos, berros e silbidos dos romeiros, durante os breves instantes que duraba a carreira. No extremo oposto do torreiro situábase a meta,  que podía ser un pau  cravado no chan con un trapo colgado, ou un mordomo con unha vara collida coas dúas mans en posición horizontal. O corredor que primeiro tocara  a vara era o gañador.  Tres eran inicialmente as carreiras, tendo  que gañar dúas para proclamarse vencedor. Acostumaba a ocorrer que  un terceiro participante desafiaba  o gañador,  tendo este a obriga de competir co novo rival. Rematadas as  carreiras, o mordomo entregaba a enorme bola de pan ó vencedor e este,  mostraba o público ao longo do torreiro a vez que recibía os parabéns pola  vitoria. Acompañabao un gaiteiro entre  os aplausos e vitores da multitude,  para rematar  co ofrecemento o mordomo  da piña ou coroa da fogaza.

Tanto as crónicas históricas e periodísticas que describen esta celebración, como o documento que acredita a realización desta tradición nos Liñares de Canido,  mencionan a practica de bailar a Fogaza, que complementaría o espectáculo da carreira. Consistía nunha muiñeira moi animada e bailada soamente por homes. Os competidores saían o centro dun circulo onde executaban  diferentes  puntos e saltos sumamente difíciles, nunha demostración de destreza e dominio da técnica deste baile, dando voltas tan rápidas que asombraban os asistentes. Entre o público situábanse os membros do xurado que escollían o vencedor da competición,  obsequiando coa fogaza similar a do vencedor da  carreira.

Danza tradicional onde se mostra unha fogaza, festa de San Roque, Vigo. 1879. La Ilustración Gallega y Asturiana. 

Finalizada a  carreira e o baile da fogaza, chegaba a hora do xantar, os de preto volvían as súas casas onde ese día degustaban  o mellor viandas gardadas no salgadouro, os de fora  facíano nos arredores do torreiro, protexidos pola sombra dos carballos e amieiros. Pola tarde  iniciábase a marcha dos que  viñeran de lonxe. Os que chegaran por mar baixaban a praia de Canido para izar as velas que os devolvería a cotidianidade.

        Cando a escuridade da noite cubría co seu manto o torreiro dos Liñares prendíanse  as antorchas, folións e fogueiras, repartidas polos arredores da capela.  Xa naquel tempo anunciábase a festa con foguetes, e pola noite uns poucos de lucería que xeraban o asombro dos romeiros e admiraban dende a distancia   daqueles que non puideran ou quixeran acudir. Tamén era común  soltar o aire  globos de papel. Coa caída do sol  moitos romeiros  abandonaban a festa percorrendo os mesmos carreiros e camiños de volta as súas casas. Entre cantos corais e conversas deixaban  atrás o son das gaitas que co avanzar no camiño apagabanse entre o silencio da noite. E así,  ano tras ano,  como viña ocorrendo dende séculos o fermoso torreiro situado sobre a praia de  Toralla e a lagoa das Poulas   vaciábase de xente.

Gaiteiro. Debuxo. Almanaque Gallego. 1910.

Historiadores  do século XIX atribuían unha orixe celta a esta competición, tanto no aspecto atlético como na utilización da bola de pan que vencellaban a “torta céltica”, outros, como Taboada Leal, asociábana coa  ximnástica grega. Algunha crónica das primeiras décadas do XX describen  a presenza dun gaiteiro dende días antes da carreira anunciando  o acontecemento polas  freguesías da contorna, acompañado dun mozo que exhibía a monumental fogaza de dez libras (arredor de 5 quilos). As mesmas fontes  mencionan distintos tipos de fogaza,  en forma de bola ou de rosca de pan doce feita con ovos, confeti e azucre, destacando a enorme bola polo seu cor vermello do azafran que a recubría. A descrición da carreira que cada ano se celebrada na finca da Pastora en Vigo, menciona a colocación da bandeira de meta cravada nun carballo en lugar da vara, igualmente menciona que en ocasións o vencedor ofrecía a fogaza o santo ou santa, ou xunto de mordomos, familiares e amigos merendabana  nun dos postos da romeria acompañada do valorado viño do Condado ou do Ribeiro. A fogaza ou bola de pan de trigo era tamén o premio para moitos xogos, concursos e celebracións,  caso de regeifas ou carreiras de sacos.

                                                          Bernardo Vázquez Acuña. Xullo 2021.

Fontes documentais :

Arquivo Diocesano de Tui. Fondos  parroquia San Miguel de Oia.

Descripción histórico topográfica de la ciudad de Vigo.  Taboada Leal. 1840.

Heraldo de Galicia(A Habana).20.09.1927.

Heraldo Gallego(semanario). 8.11.1876.

La temporada en Mondariz. 31.01.1909.

La Integridad. Diario católico. 10.09.1920.

Noticiero de Vigo. 6.09.1911.

El Pueblo Gallego. 28.07.1927- 15.08.1928.

Vida Gallega. Setembro. 1909.