Memoria de Oia pretende ser un instrumento para recoller e difundir a microhistoria e a cultura popular desta parroquia, a vez que defender e poñer en valor o seu patrimonio arqueolóxico, etnográfico e natural. Unha fiestra aberta a participación daqueles que teñan algo que contar e compartir, microrelatos, documentos, contos, fotografías ou historias anónimas que quedaron arrombadas nos faiados ou na memoria dos nosos avós.

luns, 14 de abril de 2014

O último "sequeiro" José Comesaña Alvarez

Dende os confíns da prehistoria o home adicouse a recolección  en terra e no mar co que acadar un sustento alimenticio, o marisqueo foi práctica común entre os poboadores da beiramar galega  dende o paleolítico, pasando polos castros onde quedou a testemuña material   nos concheiros, chegando  ata os nosos días.

A situación de Oia  na ribeira sur da  ría  de Vigo, con unha costa maiormente  rochosa e batida polo mar permitíalle a muitos labregos misturar o aproveitamento  de determinados recursos  mariños cos do  do campo, mediante a  recollida de argazo e mexilón co que  estercar  as terras e    como fonte de alimentos mediante a practica dun marisqueo a pe nas zonas rochosas, eran  os “sequeiros”, asi chamados porque aproveitaban as secas cando a marea baixa deixando ao descuberto importantes extensións de  pozas onde se podían coller distintas especies, sobre todo pulpo, nécoras, centolos, peneiras, mariscas, ourizos,  chocos e congrios. Combinaban o traballo no campo ou noutros oficios con esta forma de marisqueo para o consumo na casa e en ocasións para vender, respondía a filosofía de autoconsumo da agricultura tradicional galega.

José Urbano Comesaña Alvarez o último sequeiro de Oia, herdou o alcume “zapateiro” de seu avó, que vivía a carón do carreiro dos zapateiros entre o barrio da  Senra e Loureiro.   Jose  naceu no  lugar da Mide en  1914 no seo dun matrimonio de labradores  formado por Paulino Comesaña e María Alvarez, foi a  escola os seis anos, primeiramente nas Figueiras onde  era mestre don Ovidio e despois a escola nacional  de nenos da Senra  sendo un dos muitos rapazes que recibiron as ensinanzas do mestre Manuel Torres,  célebre pintor e viñetista nos xornais da época. 
José Comesaña, de mozo con sacho e chapeu.
Os doce anos deixou a escola  para traballar  no campo na casa familiar e adicarse  a percorrer as rochas entre Fortiñon e Cabo Estai buscando sobre todo pulpo, pero tamén congrio, chocos, algunha centola, coñecía todas as pequeñas covas, os “laños” onde se esconde o pulpo e o congrio,

…os laños era o buraco onde estaba o pulpo metido, había laños deses que  de marea a marea tiña sempre pulpo, pero como romperas a sacalo xa non volvía a ter pulpo, como lle romperas algo o laño xa non volvía a ter pulpo, aínda que non quedara nada, que notaran que foi lastimado ou algo,  xa non. Había que sacalo rápido, si era grande non o sacabas enteiro, entón agarrabase e sacarías raxo por raxo pero enteiro non o sacabas,   alí xa non volvia a haber pulpo, iso hai que lle preguntar a eles, eu penso que eles sabrían ou mirarían que alí os lastimaron, e entonses non volven alí…

O pulpo secabase o sol  e  gardabase no canastro ou no faiado para comer durante o  inverno  e en epocas de mal tempo,  facíase asado na lareira  aliñado con allo e aceite ou cocido con patacas,  tamén se enviaban os  familiares emigradas en Bos Aires ou Montevideo en paquetes con viandas diversas, latas de sardiñas e alcriques, mel, augardente e outras delicatesen daquel tempo,

Eu collía muito pulpo e  secabaos o sol,…despois de lavalos  o pulpo estirabao  con unha cana e colgabase a  secar nun sitio soleado e ventilado, e non se lle facia   nada, sol e nada máis, as moscas  aínda que foran non lle facía efecto, o que lle facía efeto, o vir o mes de agosto, eran  os abellóns, as avispas, eses, mentres o pulpo estaba verde comianlle un pedaso que entraba  o dedo polo medio do raxo...

Hai laños do pulpo e laños do congrío, este ademáis de utilizar as covas naturais que forman as rochas  ocultase facendo o seu propio escondite,

…outros fasiana eles, fasia él a cueva, a maior parte, e estaban alí….esas xa  nada, pero na pedra firme había muitos sitios e metíanse ahí e estaban ahí…

As secas máis importantes son as de Carnaval e Pascua, cando  muitos veciños aproveitaban para coller ourizos e todo o que o mar puña a súa disposición, pero os sequeiros traballaban todo o ano buscando entre as pozas que deixa a marea baixa,

…con unha luna a marea era grande e coa outra a marea era pequena, non había seca, había charcas… eu andaba todo o ano, en verano iba mañan e tarde, porque os días eran grandes,  entón hai dúas mareas, da tempo de faser dúas mareas… pulpo principalmente era o que mais collía, facía aquel recorrido e pa casa…

Os  sequeiros baseaban o seu traballo nun coñecemento polo miudo de cada pedra, cada laño e cada poza, os utis utilizados eran sinxelos, o bichero  e a xota  para o pulpo e a lañeira para o congrio,

…había aljuns que no verano, de maio pa diante levaban a xota como lle chamaban, un trapo blanco enjanchado nunha cana, entón salían, non sendo nese tempo si están no laño non salen, … para o congrio usabase a  lañeira,  era un bimbio grande de dous metros, un cuero amarrado no bimbio e o ansuelo amarrado nel, …entonses nese ansuelo puñalle un pulpo pequeno, entón metiallo no sitio onde estaba, que eles tiñan os seus sitios, a ver, si había e tiña fame picaba, entón colliana, janchaban por aquí… e nunha ocasión , había un congrio bastante grande, e o tal Argentino Beiro, que andabamos xuntos, enjanchou, picou pero o sacalo desenjanchouse,e os dous ajarrados a él, … porque resbalan tanto, pero nos conseguimos collelo, a él non sei si non lle trabara nun dedo, eu andaba a piñas con él e lastimara un dedo tamén, pero collemolo…


Costa rochosa debaixo de Mide, Oia-Vigo.
Ademáis de pulpo e congrío collían nécoras e   centolas  aínda que estas escaseaban máis porque  gostalle estar algo  apartadas da rompente, tamén podían coller  chocos,

…o choco era máis fino,  pa cóllelo , tiñas que apuntar ben co bichero, ou co que fora pa romperlle a cuncha, hai que darlle de golpe senón non o colles, porque empesa a arrear tinta e xa non o podes mirar, e si esperas a que termine de clarear a auja o choco segue no sitio, estaba no mismo sitio…

Xa de mozo a José    tocoulle vivir o drama da guerra civil en propias carnes,  aínda que librara de facer o servizo militar por marina na quinta do ano 1934,

…eu non fun a mili porque librei por número, había sorteo, eu quería ir e apuntarame pola marina, disia eu.- quero ir por ahí a mirar mundo, e resulta que non me tocou…

Tra-la sublevación dos militares no verán de 1936 os  falanxistas  da parroquia  intentaron alístalo “voluntario” para ir a fronte pero negouse, de todos os xeitos tivo que  facelo en 1937 cos do seu reemplazo formando parte do batallón de ametralladoras   da 105 División, o seu primeiro contacto coa guerra foi en Jaulín, a trinta kilómetros de Zaragoza, onde coñeceu as penurias e calamidades  da vida nas trincheiras,

…tes de todo na guerra, e unha cuestion de suerte … o máis fastidiado era por ejemplo cando chovía, a terra de Aragón, todo iso por ahí, son terrenos mui pantanosos, e o pouco que chove, non poden transitar  nin carros nin cabalos, que se espichan, e estuvemos nunha ocasión tres días sin rancho, non podían chegar nin os mulos nin os carros, e acordome que comemos chocolate, aínda estuven pensando un día, ¿Cómo fixemos pa faser lume? E na ajua que había na trinchera donde mexabamos, collemos a ajua e fixemos chocolate, e comemolo e que bo era, non había que comer, claro, e dijo eu : ¿quen tiña os mistos?

…lavabamos a roupa  pero os piollos non salian, continuaban, e disiannos que a terra de Aragón que produsía o piollo, estaba na terra, en cambio na parte de Valencia xa era a pulga, e tiñan razón, porque despois deixamos o terreno de Aragón e  o piollo foi desaparsendo  pero aparseron as pulgasbueno, era a familia que tiñamos, a que mais abundaba…

Recluta José Comesaña.
José  ademáis da  fronte do Ebro estivo en Córdoba, sen chegar a participar en accións de guerra directa,  de todos os xeitos foi   ferido en dúas ocasións,

… non me tocou batallas duras e sin embargo fun dúas veses ferido. Cando caín ferido por primeira ves, desde o monte dónde estábamos mirábamos alí o rio.  Eu estaba o lado do cabo que estaba coas mans matando piollos… a primeira foi nesta perna foi por bala  explosiva, un batacaso, coma o que colle un pau e da con toda a forsa, pero con toda a forsa que teña, dache, xa me quedou a perna así, encollida parriba…e despois a outra foi na parte de Córdoba en Peñarrolla, foi na pantorrilla na outra perna, pasou por debaixo desta perna e meteuse nesta, estábamos fasendo a trinchera  pa meter a ametralladora,  antes tiñamos a ametralladora Okes que era fransesa, e despois xa eran das que recuperaran das batallas, tiñamos unha rusa,  que eran pequenas baixas e giratorias con sinta, esas xa tiñan a sinta de mil metros cada sinta, cando empesaba a cuspir balas aquilo era de pánico…

De volta na casa   seguiu traballando  no campo e  percorrendo as rochas e as pozas  a procura de pulpos e o que atopara, os poucos anos casou con Lucinda Fernández,  o primeiro traballo asalariado foi as ordes dun maestro canteiro de Chandebrito chamado Rogelio co que fixeron distintas obras, sobre todo no concello de Nigrán chegando a construir un nicho vertical para un veciño daquel concello que pasara boa parte da vida postrado nunha cama,

…traballamos no sementerio, que fixemos un nicharo pa un dalí de Nigran, que quería que o enterraran de pe, que deitado  xa levaba toda a vida na cama, mandou faselo pa él, porque de estar deitado, estaba cansado…

Jose Comesaña “zapateiro” home afable  e conversador fixose despois garda municipal,  traballo que desenpeñou ata a xubilación, sen deixar de adicarse  o campo  e  a súa ocupación como sequeiro.   Tuvo unha longa vida,  e unha excelente memoria na que gardou saberes  e vivencias doutro tempo. Presenciou  a construcción do tranvía de Baiona e da estrada que une Canido con Estonada,   mercou gando na feira das Roteas e coñeceu a  festa do Carme no Cruceiro e despóis en Canido e os anos dourados dos Liñares antes da guerra civil. Criouse arredor dunha lareira escoitando  os contos do tártalo, da santa compaña e do sacahuntos, plantou liño  entre o millo e levouno a remollar os presotes de Fortiñon para despóis ripalo debaixo da viña na casa familiar.  Cruzou innumerables veces a parroquia co saco de millo  o lombo para moer nos muiños de Gontade e  escoitou os cantares das esfolladas as noites de luar nos campos entre a Mide e Chandalba. Presenciou a navegación de cabotaxe de galeóns, balandros e gamelas a vela e  o rodar dos últimos carruaxes de cabalos.  Plantou millo hibrido  traído polo Sindicato Agrícola   da parroquia en tempos da segunda República froito da  colaboración solidaria entre as sociedades agrarias das parroquias e Misión Biolóxica de Pontevedra, cando ninguén o facía nin en España nin en Europa.   Mirou nacer a  Lira de San Miguel e coñeceu os Pirrallos, os Felisindos e Os Galiños e Oia, gaiteiros esquecidos da parroquia  xunto a Pepe roubacans compañeiro seu na 105 División,  sen deixar de baixar  día sí  e día tamén os cantís da Furna, O Apio,    Treitas, Campocerrado e  Fortiñon  onde  arrincarlle o mar algún que outro pulpo.  Foi  parte e testemuña da transformación  da Oia  dos nosos avós con  un xeito de vida que pouco había mudado  durante séculos  a Oia urbana e desarraigada  actual.

José Comesaña no seu 95 cabodano.
José Comesaña Alvarez "zapateiro" o último sequeiro de Oia, morreu o 14 de abril   de 2013 os 99 anos,  o seu corpo foi soterrado no cemiterio parroquial dos Pasantes, máis  a súa alma descansa  no ceo dos sequeiros e o seu espíritu segue percorrendo  laños e pozas entre Fortiñon e Cabo Estai.